Volg WHA op Facebook of Twitter
In de laatste editie van Vrij Nederland schreef Jamal Ouariachi in zijn weinig onderzochte en onsamenhangende betoog wat volgens hem de echte redenen zijn dat vrouwen weinig prijzen winnen: ze vallen weinig op (want hun boeken zijn minder dik, ja geen grap, dat was zijn argument), ze hebben geen vernieuwingsdrang (daar had hij niet echt argumenten voor) en ze hebben een gebrek aan ambitie (want “de directeur van een multinational kan je niet parttime worden”, wacht eens even, we hadden het toch over schrijven?). En terecht dat Lieke Marsman reageerde met “Het vingertje van Ouariachi” waarin ze zijn argumentatie helemaal tot gehakt maalde.
Toch vind ik de vraag waarom vrouwen minder literaire prijzen winnen hiermee niet helemaal beantwoord. Want het verschil is schrijnend. Van de afgelopen 20 keer dat de Libris Literatuurprijs werd uitgereikt ging deze 18 keer naar een man. De Ako Literatuurprijs en de Gouden Uil Literatuurprijs doen het iets beter, ongeveer een kwart van de prijswinnaars is steeds vrouw. Ook de schrijvers van het Boekenweekgeschenk, ook een soort prijs in de Nederlandse literatuur, zijn de afgelopen 12 jaar van het mannelijke geslacht geweest. Bij de NS Publieksprijs is er echter wel een goede balans. Daar winnen steeds ongeveer evenveel mannen als vrouwen de prijs.
Zijn er dan misschien gewoon minder vrouwelijke schrijvers? Zou dat het kunnen zijn? Volgens het CPNB is de verhouding tussen schrijvende vrouwen en mannen een stuk minder scheef dan de prijzenselectie zou doen vermoeden. Het CPNB publiceert jaarlijks een top-100, een overzicht van de bestverkochte boeken. Op die lijst blijkt de man/vrouwverhouding 55/45 procent te zijn (voor het jaar 2010). Dus er zijn bijna even veel vrouwelijke als mannelijke schrijvers die er vrij goed hun brood mee kunnen verdienen.
Of verkopen de vrouwelijke schrijvers gewoon minder goed? De CPNB-lijst geeft ook het aantal verkochte exemplaren. Wanneer je die doorrekent op sekseverhoudingen, blijkt de verhouding tussen mannelijke en vrouwelijke schrijvers vrij gebalanceerd: vrouwen verkopen 51 procent van de romans. Dat is precies de man/vrouw-verhouding in Nederland. Ik heb expres ietwat verouderde cijfers gepakt want zo zijn deze nog niet eens opgekrikt door het sexboekje Vijftig Tinten Grijs, want dat werd pas gepubliceerd in 2011 en dit zijn cijfers uit 2010.
Of schrijven vrouwen gewoon over minder belangrijke onderwerpen dan mannen? In 2007 klaagde Cox Habbema als voorzitter van de Librisjury dat de inbreng van vrouwen alleen maar over relaties en persoonlijke wissewasjes ging. Dat was een zeer verklaarbare reden voor het feit dat vrouwen minder in de prijzen vallen, of toch niet? In 2010 ontving Bernhard Dewulff juist om die reden de prijs: “Je moet het maar durven. Schrijven over het aller, allergewoonste, dat tegelijkertijd het meest dierbare is: je eigen kinderen”, aldus het juryrapport. Niet over persoonlijke onderwerpen schrijven is dus geen voorvereiste om een prijs te winnen.
Maar wat is het dan wel? Schrijven vrouwen gewoon boeken van veel minder goede kwaliteit? Of worden vrouwen misschien onderbewust ondergewaardeerd ten opzichte van hun mannelijke evenknieën? Volgens Jamal is het bewijs voor dit laatste “flinterdun”. Of is hier eigenlijk allang bewijs voor en is Jamal hier gewoon niet van op de hoogte?
Er zou in de literaire prijzenwereld namelijk ook sprake kunnen zijn van het Mathilda Effect, dat vrouwen onbewust worden ondergewaardeerd en mannen onbewust worden overgewaardeerd. Vele onderzoeken tonen aan dat wetenschappelijke studies geschreven door vrouwen op minder waardering kunnen rekenen dan letterlijk identieke studies waar mannennamen boven prijken. Een groep van 250 hoogopgeleide respondenten werd in dit onderzoek gevraagd om onderzoeken te beoordelen. De ene keer stonden er twee mannennamen bovenaan het onderzoek, de andere keer twee vrouwennamen. Behalve de wisseling in namen waren de onderzoeken identiek, maar het verschil in waardering was enorm. Het werk waar mannennamen boven prijkten werd als van veel hogere wetenschappelijke kwaliteit beoordeeld. De onderzoeken met mannennamen waren tevens ook innovatiever en belangrijker, volgens de respondenten. Zowel mannen als vrouwen beoordeelden de stukken op deze manier.
Vind je het bewijs voor onbewust seksisme nog steeds “flinterdun”? Onderzoek naar de namenwisseltruc zijn keer op keer op keer op keer op keer op keer op keer herhaald, ook in verschillende disciplines en buiten de wetenschap. Elke keer bleek hetzelfde. Wissel van mannen- naar vrouwennaam bij een identiek stuk en de inhoud ervan ontvangt direct een lagere achting door de lezer m/v. Zou het kunnen dat vakjury’s van literaire prijzen zonder het te willen en zonder het te weten geleid worden door het Mathilda Effect? Het klinkt op basis van deze onderzoeken erg geloofwaardig.
Begrijp me niet verkeerd, maar eigenlijk ben ik erg blij met stukken zoals die van Jamal. Je komt ze namelijk zelden zo onverbloemd seksistisch en weinig doordacht tegen. De meeste mensen durven zich niet zo seksistisch uit te laten. Jamal trouwens waarschijnlijk ook niet meer gezien de berg – terechte – kritiek die hij over zich heen kreeg. Maar helaas zijn openlijke seksisten zoals Jamal niet het probleem. Daar zijn er namelijk niet zo heel veel van. De meesten van ons vinden dat mannen en vrouwen gelijk zouden moeten zijn, zelfs in het omhooggevallen literaire wereldje waar we het in Nederland maar mee moeten doen.
Het probleem ligt verscholen in het onbewuste seksisme waar we allemaal schuldig aan zijn. Zowel mannen als vrouwen, zelfs de meest feministische vrouwen zoals ikzelf, willen vrouwen nog weleens minder waarderen voor precies dezelfde inhoud waar we mannen voor de hemel in prijzen. Zoals Stella Bergsma zo hilarisch verwoordt in haar column Vrouwen Verpesten Alles is dit absoluut niet iets dat alleen speelt in wetenschap en literatuur, maar ook op televisie. En zelfs dan zijn we er nog lang niet. Het zou zomaar kunnen dat verschillende vormen van het Mathilda-effect op alle facetten van het leven zijn stempel drukt.
Ik vind het daarom belangrijk dat we ons hier allemaal bewust van worden en maatregelen nemen om dit tegen te gaan. Het feit dat de jury van de Libris Literatuurprijs evenveel vrouwen als mannen op de longlist heeft gezet vind ik daarom zeer lovenswaardig. Jammer alleen dat de shortlist dan weer slechts 1/6 vrouwen telt. Misschien is het een idee om de boeken op een of andere manier te anonimiseren zodat de jury de boeken waardeert om de inhoud in plaats van zich onbewust te laten leiden door de naam die op de voorkant prijkt.
Volg me op twitter @SBvanOosten
